Asrevya
Paylaşımcı Üye
- Katılım
- 30 Eyl 2023
- Mesajlar
- 1,532
- Tepki
- 43
Mantığın temel konularından birisi de akıl yürütme yollarıdır. Akıl yürütme yöntemleri olarak Aristoteles tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (indüksiyon) ve analojiyi saymıştır. Mantık ders konuları arasında ve mantık ders kitapları içinde de bu üç akıl yürütme yolu yer alır.
Akıl yürütme nedir?
Akıl yürütme, düşünceleri bilinçli, amaçlı ve tutarlı bir biçimde birbirne bağlama işlemi.
Öncül olarak alınan önermelerden mantıksal çıkarım kurallarına uygun bir tarzda sonuç çıkarma işlemi. (Felsefe Terimleri Sözlüğü, B. Akarsu, 14)
1. Tümevarım
Zihnin tikelden ya da özelden genele gidişidir. Tümevarımsal çıkarımlarda bir bütünün bir kısmı için geçerli olanın, o bütünün tamamı için de geçerli olduğu kabul edilir.
Aristoteles için tümevarım bilimsel araştırmanın en önemli yönlerinden biridir. Tümevarım özel veya tekil önermelerden, genel veya tümel önermelere doğru yapılan akıl yürütmedir. bu tür akıl yürütmelerin geçerli olması zorunlu değildir.
Tümevarım çıkarımları olasılı doğruluğu veya geçerliliği içerir. Çünkü bu akıl yürütmede söz konusu edilen alanın tümünü tüketmek olanaklı değildir. Örneğin beyaz bir kuğu gördükten sonra ”bütün kuğular beyazdır” önermesini ileri sürmek, dünyadaki tüm kuğuların deneyle ve gözlemle beyaz olduğuu saptayamayacağımızdan, diğer kuğuların da beyaz olacağını varsayan bir genellemeyle oluşturulmuş bir önermedir. Bu nedenle sonuç zorunluluk taşımaz, sadece varsayımsal bir genelleme olur. doğruluğu ve zorunluluğu mantıksal değil, olasılıdır. Bu nedenle tümevarım çıkarımları tüme varmak için yapılan sayıştır. Fakat bu sayışlar hiçbir zaman tümü vermez, eksiktir. bu nedenle geçerliliği zorunlu olmayan tümevarım akıl yürütmeleri mantığa değil, bilimlere aittir, çünkü bilimler mantıksal zorunluluğu değil, olaslıklı doğruyu içerir. Bu yüzden bilim önermeleri açık uçludur, çünkü tümevarım, bir örneklem alanındaki sınırlı sayıda örneğin gözlemlenmesine dayanmasına karşın, o örneklem alanındaki bütün örneklerin de aynı niteliğe sahip olacağını var sayarsak genellemeye gitmektedir. Eğer zaman içinde aykırı bir örnekle karşılaşılırsa genelleme çürütülmüş olacaktır.Bu durum tümevarım sonuçlarının açık uçlu olduğunun göstergesidir. şu halde tümevarımla elde edilen bilgilerin önemi, zorunlu doğrular olmalarında değil, kendilerinden başka önermeler çıkarmaya olanak tanımalarındandır.
Örneğin ”şu ilaç şu türden bir hastaya iyi gelir” tümel önermesinin, bu ilacın ileride rastlayacağım benzer bir hastaya da iyi geleceğini çıkarırım.
Örneğin, bir şehirde değişik kesimlerden 5000 aile üzerinde yapılan bir araştırmanın sonucunun, o şehirdeki tüm ailelere genelleştirilmesi, tümevarımsal bir çıkarımdır.
a) Tam tümevarım:
Bir bütünü oluşturan parçaların hepsinin tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca varılması.
Örnek:
Türkiye’de bir hafta yedi gündür.
Mısır’da bir hafta yedi gündür.
Brezilya’da bir hafta yedi gündür.
O hâlde bütün ülkelerde bir hafta yedi gündür.
b) Eksik tümevarım:
Bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir sınıfı oluşturan bireylerin bütününe değil de bir kısmına dayanılarak o bütün hakkında hüküm verilen tümevarım çeşidi.
Örnek:
Elif çalışır ve başarılı olur.
Emre çalışır ve başarılı olur.
Ahmet çalışır ve başarılı olur.
Ohâlde bütün çalışanlar başarılı olur.
2. Tümdengelim
Zihnin tümelden tikele ya da tekile gidişidir. Tümdengelim, genelden özele gidiş diye de tanımlanabilir. Tümdengelimsel çıkarımlarda, bir bütünün tamamı için geçerli olanın, o bütünün bir kısmı ya da teki için de geçerli olduğu kabul edilir.
Örneğin, bütün sporcular antrenman yapıyorsa ve Ahmet de bir sporcuysa onun da antrenman yaptığı kabul edilir.
3. Analoji
İki şey arasındaki bir benzerliğe dayanarak, bunlardan biri için geçerli olduğunun kabul edilmesidir. Analojide zihnin özelden özele gidişi söz konusudur.
ÖRNEK
Türkiye’de İtalya' da yarımadadır.
İtalya’da balıkçılık yapılır.
O halde Türkiye’de de balıkçılık yapılır.
Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?
A) Analoji
B) Şartlı kıyas
C) Zincirleme kıyas
D) İkilem
E) Karma kıyas
ÇÖZÜM
Soru kökeninde verilen örnekte Türkiye ile İtalya arasındaki bir benzerliğe dayanılarak çıkarım yapılmaktadır. Bu benzerlik her iki ülkenin de yarımada oluşudur. Bu yarımadalardan birinde balıkçılık yapılıyorsa diğerinde de balıkçılık yapılıyor demektir. Burada, her iki ülke arasındaki bir benzerliğe dayanılarak, biri için geçerli olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Bu da analojide örnektir.
Akıl yürütme nedir?
Akıl yürütme, düşünceleri bilinçli, amaçlı ve tutarlı bir biçimde birbirne bağlama işlemi.
Öncül olarak alınan önermelerden mantıksal çıkarım kurallarına uygun bir tarzda sonuç çıkarma işlemi. (Felsefe Terimleri Sözlüğü, B. Akarsu, 14)
1. Tümevarım
Zihnin tikelden ya da özelden genele gidişidir. Tümevarımsal çıkarımlarda bir bütünün bir kısmı için geçerli olanın, o bütünün tamamı için de geçerli olduğu kabul edilir.
Aristoteles için tümevarım bilimsel araştırmanın en önemli yönlerinden biridir. Tümevarım özel veya tekil önermelerden, genel veya tümel önermelere doğru yapılan akıl yürütmedir. bu tür akıl yürütmelerin geçerli olması zorunlu değildir.
Tümevarım çıkarımları olasılı doğruluğu veya geçerliliği içerir. Çünkü bu akıl yürütmede söz konusu edilen alanın tümünü tüketmek olanaklı değildir. Örneğin beyaz bir kuğu gördükten sonra ”bütün kuğular beyazdır” önermesini ileri sürmek, dünyadaki tüm kuğuların deneyle ve gözlemle beyaz olduğuu saptayamayacağımızdan, diğer kuğuların da beyaz olacağını varsayan bir genellemeyle oluşturulmuş bir önermedir. Bu nedenle sonuç zorunluluk taşımaz, sadece varsayımsal bir genelleme olur. doğruluğu ve zorunluluğu mantıksal değil, olasılıdır. Bu nedenle tümevarım çıkarımları tüme varmak için yapılan sayıştır. Fakat bu sayışlar hiçbir zaman tümü vermez, eksiktir. bu nedenle geçerliliği zorunlu olmayan tümevarım akıl yürütmeleri mantığa değil, bilimlere aittir, çünkü bilimler mantıksal zorunluluğu değil, olaslıklı doğruyu içerir. Bu yüzden bilim önermeleri açık uçludur, çünkü tümevarım, bir örneklem alanındaki sınırlı sayıda örneğin gözlemlenmesine dayanmasına karşın, o örneklem alanındaki bütün örneklerin de aynı niteliğe sahip olacağını var sayarsak genellemeye gitmektedir. Eğer zaman içinde aykırı bir örnekle karşılaşılırsa genelleme çürütülmüş olacaktır.Bu durum tümevarım sonuçlarının açık uçlu olduğunun göstergesidir. şu halde tümevarımla elde edilen bilgilerin önemi, zorunlu doğrular olmalarında değil, kendilerinden başka önermeler çıkarmaya olanak tanımalarındandır.
Örneğin ”şu ilaç şu türden bir hastaya iyi gelir” tümel önermesinin, bu ilacın ileride rastlayacağım benzer bir hastaya da iyi geleceğini çıkarırım.
Örneğin, bir şehirde değişik kesimlerden 5000 aile üzerinde yapılan bir araştırmanın sonucunun, o şehirdeki tüm ailelere genelleştirilmesi, tümevarımsal bir çıkarımdır.
a) Tam tümevarım:
Bir bütünü oluşturan parçaların hepsinin tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca varılması.
Örnek:
Türkiye’de bir hafta yedi gündür.
Mısır’da bir hafta yedi gündür.
Brezilya’da bir hafta yedi gündür.
O hâlde bütün ülkelerde bir hafta yedi gündür.
b) Eksik tümevarım:
Bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir sınıfı oluşturan bireylerin bütününe değil de bir kısmına dayanılarak o bütün hakkında hüküm verilen tümevarım çeşidi.
Örnek:
Elif çalışır ve başarılı olur.
Emre çalışır ve başarılı olur.
Ahmet çalışır ve başarılı olur.
Ohâlde bütün çalışanlar başarılı olur.
2. Tümdengelim
Zihnin tümelden tikele ya da tekile gidişidir. Tümdengelim, genelden özele gidiş diye de tanımlanabilir. Tümdengelimsel çıkarımlarda, bir bütünün tamamı için geçerli olanın, o bütünün bir kısmı ya da teki için de geçerli olduğu kabul edilir.
Örneğin, bütün sporcular antrenman yapıyorsa ve Ahmet de bir sporcuysa onun da antrenman yaptığı kabul edilir.
3. Analoji
İki şey arasındaki bir benzerliğe dayanarak, bunlardan biri için geçerli olduğunun kabul edilmesidir. Analojide zihnin özelden özele gidişi söz konusudur.
ÖRNEK
Türkiye’de İtalya' da yarımadadır.
İtalya’da balıkçılık yapılır.
O halde Türkiye’de de balıkçılık yapılır.
Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?
A) Analoji
B) Şartlı kıyas
C) Zincirleme kıyas
D) İkilem
E) Karma kıyas
ÇÖZÜM
Soru kökeninde verilen örnekte Türkiye ile İtalya arasındaki bir benzerliğe dayanılarak çıkarım yapılmaktadır. Bu benzerlik her iki ülkenin de yarımada oluşudur. Bu yarımadalardan birinde balıkçılık yapılıyorsa diğerinde de balıkçılık yapılıyor demektir. Burada, her iki ülke arasındaki bir benzerliğe dayanılarak, biri için geçerli olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Bu da analojide örnektir.
